De schade voor mens, vis en land is zo groot dat de conclusie duidelijk is: in de Mekongdelta moet geen mega-dam komen. Toch dreigt hij er wel te komen – en dan nog 10 dammen. De behoefte aan stroom is te sterk.
Het beest kan meer dan 3 meter lang worden en 300 kilo zwaar. De Mekong-reuzenmeerval is de grootste zoetwatervis ter wereld. Pa beuk wordt door Laotiaanse vissers als een godheid vereerd. Weinig is bekend van het mysterieuze dier, behalve dat het zeldzaam is en elk jaar honderden kilometers stroomopwaarts zwemt om te paaien. De vraag is hoelang de vis dat nog kan doen. Zijn leefgebied dreigt bruut te worden verstoord.
De benedenloop van de Mekong, de levensader van de beschaving van Zuidoost-Azië, is een van de grootste vrijstromende rivieren ter wereld. Nog wel. Want er zijn plannen om er 11 grote stuwdammen in te bouwen, waarvan 9 in Laos, plus nog eens 88 in zijrivieren. In navolging van China, dat in de jaren ’90 begon met dammen in de bovenloop van de Mekong, waar er nu 5 liggen, 8 worden gebouwd en meer in de planning zitten.
Die bouwwoede heeft 1 reden: waterkracht. De vraag naar stroom in dit deel van de wereld stijgt volgens het Internationaal Energie Agentschap (IEA) de komende 20 jaar met 80 procent. Nu beschikt een kwart van de bevolking er nog niet over elektriciteit. Terwijl de regio een gigantisch potentieel aan waterkracht heeft, met name in de Mekong, dat pas voor 10 procent wordt benut.
Vooral het straatarme Laos wil daarvan profiteren. Het bergachtige land ziet zich als de toekomstige dynamo van Zuidoost-Azië en hoopt zijn ontwikkeling te financieren door goedkope stroom op te wekken en te verkopen aan zijn welvarender buren, met name Thailand, Vietnam en China.
De eerste troef is de Xayaburi-dam, die vandaag op de agenda staat van een topberaad over de Mekong van Cambodja, Laos, Thailand en Vietnam in Ho Chi Minh-stad. Xayaburi is een mega-dam in Noord-Laos met een capaciteit van 1,285 gigawatt (GW). De bouw (kosten 2,8 miljard euro) wordt gefinancierd door Thaise banken. Thailand zal ook 95 procent van de stroom afnemen.
Het plan past in een patroon: dammen zijn wereldwijd aan een opmars bezig. Ze waren booming in de jaren ’70 en ’80, raakten in de jaren ’90 uit de gratie vanwege alle neveneffecten, zoals de fragmentatie van ecosystemen en gedwongen volksverhuizingen, maar zijn weer in de mode, vanwege de enorme behoefte aan stroom. De wereldvraag zal tot 2035 bijna verdubbelen. De productie moet omhoog van 5,2 naar 9,3 terawatt.
‘Ecologische en sociale overwegingen leggen het tegenwoordig af tegen de vraag naar energie’, zegt Huub Savenije, hoogleraar hydrologie en integraal waterbeheer aan TU Delft. ‘En het machtsevenwicht in de wereld is verschoven van rijke landen met milieubewustzijn naar arme landen die vooruit willen. Westerse landen en de Wereldbank zijn ook niet meer de enige financiers van damprojecten. Landen als China en Brazilië kunnen het zelf.’
De gevolgen tekenen zich af. Er zijn nu wereldwijd zo’n 45 duizend grote dammen (met een hoogte van 15 meter of meer), en daar komen de komende jaren vele bij, waaronder mega-dammen met de capaciteit van meerdere kerncentrales, met als recordhouder de Chinese Drieklovendam met een vermogen van 22,5 GW. Van alle rivieren van een lengte van meer dan 1.000 km zijn er nog 64 dammenvrij. Eenderde van deze rivieren zal voor 2020 zijn bedamd.
Te kostbaar
En dit terwijl vooral megadammen financieel riskante investeringen zijn. Recent onderzoek van de Oxford University wijst uit dat de kosten stelselmatig te laag worden geschat en de opbrengsten te hoog, zelfs als de ecologische en sociale kosten, zoals vaak het geval is, worden genegeerd. Mega-dammen zijn voor veel landen gewoon te groot en te kostbaar, aldus de onderzoekers.
Savenije maakt wel een kanttekening. ‘Veel grote infrastructuurprojecten zijn financieel inderdaad een strop, maar economie is meer dan financiën. Economen calculeren met een discount rate waarbij je mogelijke toekomstige voordelen niet inboekt. Maar je kon 160 jaar geleden bij de drooglegging van de Haarlemmermeer niet voorzien dat daar nu met Schiphol een van de hubs van de Nederlandse economie zou liggen. Zo is het met dammen ook.’
Critici zetten verder vraagtekens bij het idee dat waterkracht goedkope groene energie is. Men staart zich te veel blind op het hydrologisch potentieel, zegt Roberto Epple van European Rivers Network. ‘Zeker, waterkracht is hernieuwbaar, maar niet CO2-neutraal.’ De bouw van dammen kost enorme massa’s beton en het verzuipen van complete landschappen draagt via methaan bij aan het broeikaseffect. ‘De kosten zijn verder alleen maar zo laag omdat de ecologische en sociale schade niet wordt meegenomen.’
De Xayaburi-dam is intussen uitgegroeid tot een hoofdpijndossier. De Mekonglanden spraken in 1995 af dat ze geen stuwdammen in de rivier zouden bouwen zonder onderling overleg en overeenstemming. Dat weerhield Laos en Thailand er niet van eigenmachtig met de dam te beginnen. Protesten van Vietnam en Cambodja, die onder meer vrezen voor een afname van hun hoeveelheid Mekongwater, mochten niet baten.
In 2010 stelde een strategisch rapport van de Mekong River Commission (MRC), een overlegorgaan van de 4 Mekonglanden, vast dat er veel te weinig kennis is over de ecologische en sociale risico’s van de dammen voor een verantwoorde besluitvorming. De MRC adviseerde een uitstel van 10 jaar om de effecten goed te kunnen bestuderen. Laos legde het advies naast zich neer. Het land hield de bouwplannen in 2011 nog even aan, maar begon in 2012 toch met ‘voorbereidende werkzaamheden’.
De reden van de controverse is simpel: de Xayaburi-dam is een van de schadelijkste dammenplannen ter wereld, zeker in combinatie met de andere 10 geplande dammen in de hoofdstroom van de Mekong, zegt Ame Trandem van International Rivers. ‘Hij bedreigt de rijke natuurlijke hulpbronnen van de rivier, waarvan 10-tallen miljoenen mensen voor hun levensonderhoud en voedselzekerheid afhankelijk zijn. Volgens een Amerikaanse studie zullen de dammen 10 keer meer kosten dan ze opbrengen.’
Zo zal de Xayaburi-dam de trekroutes van vissen blokkeren, wat kan leiden tot het uitsterven van 10-tallen soorten, waaronder de reuzenmeerval. De gevolgen voor de visserij zullen enorm zijn. De Mekong heeft nu de grootste en meest productieve zoetwatervisserij ter wereld, vooral in handen van arme, lokale vissers. Driekwart van het vangstvolume betreft trekvissen.
De dam zal ook de miljoenen tonnen zand, slib en voedingsstoffen blokkeren die de Mekong meevoert en bij periodieke overstromingen afzet, zegt Bart Geenen van het Wereld Natuur Fonds. Die sedimentatie is door de Chinese dammen al met 50 procent afgenomen en slinkt naar verwachting met nog eens 25 procent als de dammen klaar zijn. Dat vermindert de vruchtbaarheid van landbouwgronden en leidt tot erosie van de Mekongdelta, de belangrijkste rijstschuur van Vietnam en een van de kwetsbaarste delta’s ter wereld voor zeespiegelstijging. Die delta kalft nu al met 5 meter per jaar af.
De bevolking heeft ook direct te lijden onder de dammen. Duizenden mensen zullen gedwongen moeten verhuizen. Dorpen en tempels verdwijnen onder water. De dammen zullen een groot deel van de spirituele wereld van de Mekong stukmaken, waar de hele cultuur van veel etnische groepen draait om de rivier, vanwege de vis maar ook de vruchtbare akkertjes langs de oevers. Veel mensen hebben geen idee wat hun boven het hoofd hangt.
Run of the river
De regering van Laos beweert dat al deze risico’s in kaart zijn gebracht en dat de problemen met de vismigratie en de sedimentatie worden opgelost. Natuurbeschermers geloven daar niets van. Zij noemen de milieueffectrapportages voor Xayaburi beneden alle peil. Zo zouden ecologische gevolgen alleen tot 10 kilometer beneden de dam zijn onderzocht, mede op instigatie van belanghebbende bedrijven en corrupte politici.
De conclusie is duidelijk: die Xayaburi-dam moet er niet komen. Slechte dammen moet je gewoon nooit bouwen, zegt Geenen van WNF, maar als je toch dammen bouwt, dan pas nadat alle effecten afdoende zijn onderzocht en alleen op zo’n manier dat de schade minimaal is. ‘Dat betekent nooit in de hoofdstroom bouwen, want dan knip je een ecosysteem echt door, maar in 1 van de zijrivieren. En liever geen permanente stuwdammen, maar run of the river-centrales (met turbines in de stroom, als watermolens).’
Savenije wijst wel op het probleem dat stuwdammen nog steeds de beste manier zijn om energie op te wekken. ‘Zo’n run of the river-dam blijft klein bier. Energie wordt toch gegenereerd door hoogteverschil maal debiet (afvoer). Bij een kleine dam zonder reservoir heb je ook pieken en dalen, zoals bij windmolens. Een stuwdam biedt zowel een groot verval als een constant debiet. Dat levert veel meer energie op.’
Vistrappen
Volgens Savenije kun je veel schade aan het milieu ondervangen. ‘Een stuwdam heeft altijd impact, maar die moet je minimaliseren en compenseren. Dat is een kwestie van goed ontwerp en goede afspraken. Belangrijk is dat je zoveel mogelijk van de natuurlijke dynamiek van de rivier intact laat, zodat in dit geval het visrijke Tonle Sap-meer in Cambodja blijft bestaan.’ Er is altijd wel een grens aan maatregelen die schade beperken. Het bouwen van vistrappen bijvoorbeeld, door Savenije als mogelijkheid aangedragen, is duur. Én ze bieden geen soelaas voor de meer dan 100 vissoorten in de Mekong, voegt Geenen van het Wereld Natuur Fonds daaraan toe.
De Mekongtop vandaag is een testcase. Vietnam en Cambodja hebben een kans om de Xayaburi-dam alsnog te blokkeren. Maar als de dam groen licht krijgt, neemt de kans toe dat die andere 10 dammen er ook komen. 2 zijn er al in voorbereiding, waaronder de Don Sahong-dam in het zuiden, die het laatste leefgebied van de Irrawaddy-rivierdolfijn in Laos zal verwoesten.
Een groep ngo’s waarschuwde de Mekong-landen deze week dat ze nog 1 jaar hebben om de Xayaburi-dam af te blazen voordat de schade aan de rivier (met de bouw van een kofferdam in februari 2015) onherstelbaar is. De organisaties roepen de landen op vast te houden aan het moratorium op de dammenbouw. Ook willen ze dat Thailand zijn stroomcontract met Laos opzegt. Er lopen rechtszaken tegen de legitimiteit van die deal en onafhankelijk onderzoek wijst uit dat Thailand de stroom helemaal niet nodig heeft.
Het is voor de Mekong-reuzenmeerval te hopen dat dit waar is. – Volkskrant, door Ben van Raaij [05.04.2014]